یخدان مویدی

یخدان مویدی یکی از آثار تاریخی شهر کرمان است که در خیابان ابوحامد این شهر واقع شده است. آب آشامیدنی ساکنان قدیم کرمان به دلیل وجود آب‌ های تحت الارضی، از طریق قنات‌ ها و چاه‌ ها تأمین می‌شد. قنات‌ها در مسیر خود تنها از بعضی محله‌ ها عبور می‌کردند و خانه‌ هایی که قنات از آن می‌گذشت، نسبت به خانه‌ های دیگر ارزش بیشتری داشتند، زیرا ساکنین آن می‌توانستند آب مورد نیاز خود را با زحمت کمتری بدست آورند. بخش دیگری از آب آشامیدنی مردم از طریق چاه‌ ها تأمین می‌شد و در خانه‌ ای که چاه وجود داشت، آب را با چاه چرخ از آن بیرون می‌کشیدند. اما قسمت عمده آب‌ های آشامیدنی، از آب موجود در مخازنی تأمین می‌شد که به آب انبار موسوم بودند. این آب انبارها به دو دسته تقسیم می‌شدند یکی آب انبارهای خانگی و دیگری آب انبارهایی که در صحراها و شهرها و دهات برای استفاده عمومی ساخته می‌شد. در منطقه کرمان نیز که در حاشیه کویر قرار دارد، آب انبارهای بسیاری وجود داشته است. ساختمان آب انبارها به طور مدور، بدون ستون امکان پذیر نیست. از این رو در قدیم مجبور بودند ستون‌ هایی در یک یا چند ردیف برای تکیه دادن سقف‌ های گنبدی یا ضربی آب انبارها در نظر بگیرند. در برخی از آب انبارها، کف مخزن آب یا همان حوض موجود در آب انبار را با یک لایه از سرب می‌ پوشاندند تا در واقع عایقی باشد برای جلوگیری از حرارت و گرمای زمین و در نتیجه خنک ماندن آب موجود در حوض انبار. به غیر از این آب انبارها، در بسیاری از نقاط کشور سازه‌ های ویرانه‌ ای به شکل آب انبارهای بزرگ مخروطی شکل مشاهده می‌شود که برای ذخیره کردن یخ به کار می‌رفته‌اند. این انبارها را یخچال می‌نامیدند و همانطور که از نام آن برمی‌آید، محلی برای انباشت یخ بوده‌ اند و یخ مورد نیاز افراد را در فصل گرم تابستان تأمین می‌نمودند. طرز ساخت یخ این یخچال‌ ها بسیار جالب و از این قرار بوده که در پشت دیوارهای بلند و قطور آن، سطوحی صاف تعبیه می‌کردند که در شب‌ های زمستان به طور یکنواخت روی آن قرار می‌ گرفت و در سرمای شدید زمستان یخ می‌ بست. کاربرد این دیوار بلند این بود که در طول روز از تابش آفتاب بر روی آب‌ های منجمد شده جلوگیری می‌کرد. در صورتی که در شرق و غرب کمی آفتاب بر روی سطوح یخ‌ گیری می‌تابید، آن وقت در این نقاط هم دیوارهای جانبی بنا می‌کردند.

مقدار آبی که هر شب روی توده‌ های منجمد از یخ‌ های قبلی هدایت می‌شد تا حدودی بود که سرمای یک شب بتواند آن را منجمد سازد و یا به عبارت دیگر ارتفاع آب روی سطوح یخ‌ گیر از چند سانتی متر تجاوز نمی‌کرد. این شرط فنی به خوبی می‌رساند که یخچال‌ سازان مجبور بودند با کمال دقت سطوح یخ‌ گیری را طراز کنند. پس از آن که قطر یخ به ۳۰ تا ۴۰ سانتی‌متر می‌رسید، یخ‌ ها را قطعه قطعه کرده و به داخل مخازن یخ که به مثابه همان آب انبارهای مدور تعبیه شده بود و در مجاورت سطوح یخ‌ گیری قرار داشت می‌ریختند و انبار می‌کردند. در کف انبار یخ، یک یا چند چاه پیش‌بینی شده بود تا آب‌ هایی که احتمالاً در فصل گرما از آب شدن یخ‌ ها به وجود می‌آمد، از کف انبار دور گردد و روی هر طبقه از یخ‌ ها مقداری کاه می‌ریختند تا از چسبیده شدن آن‌ها به یکدیگر جلوگیری شود. این مخازن یخ دارای دو راهرو بودند که یکی برای انباشتن یخ‌ ها پس از تهیه به کار می‌رفت و دیگری برای بیرون آوردن آن در فصل تابستان. در کرمان هم یخدان‌ هایی در حومه شهر بود که در ایام یخبندان زمستان، آب در استخر کنار آن می‌ریختند و آب یخ می‌بست سپس صبح زود یخ‌ ها را می‌شکستند و داخل یخدان می‌ریختند تا پر شود. پس از آن درِ یخدان را می‌بستند و در تابستان باز و از یخ داخل آن بار نموده به بازار می‌آوردند. عناصر تشکیل دهنده یخدان ها عبارت‌اند از: مخزن، حصار، استخر و چاله یخ. پلان مخزن دایره شکل است که گنبدی از نوع بَستو بر روی آن احداث کرده‌ اند. حصار آن نسبتاً بلند و ۱۲ متر ارتفاع دارد. مصالح بنا خشت خام و ملات گل است. کاربری یخدان در گذشته نگهداری یخ برای ایام تابستان مردم شهر بوده‌ است. این بنا در اواخر دوره صفویه بنا شده و نام مویدی از آن نظر است که قنات مشهور به قنات مویدی آب آن را تأمین می‌نموده‌ است. این اثر در تاریخ ۲ آبان ۱۳۷۸ با شماره ثبت ۲۴۳۷ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.